UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ

Uygulamalı davranış analizi, sosyal önemi olan davranışları değiştirmeyi amaçlayan, davranışçı psikolojinin öne sürdüğü, davranışın temel prensiplerine dayalı süreçleri kullanan bilim dalıdır. Öğrenme sürecinde bireysel farklılıkları temel alır.

Temel Kavramlar

Hedef Davranış

Sosyal açıdan önemi olan ve ulaşılması hedeflenen davranıştır. Hedef davranış bazen arttırılmak istenen bazen de azaltılmak, ortadan kaldırılmak istenen davranışlar olabilir.

Hedef davranışın 4 temel ögesi vardır. Bunlar; birey, koşul, ölçüt ve davranıştır. Örnek iki hedef davranış yazalım:

Ayırt Edici Uyaran

Öğretmenin çalıştığı bireye beceri başlatması için sunduğu açık, kısa bir yönerge, açıklama, görsel ya da sorudur. Örneğin; göster, söyle, böyle yap, bu nedir gibi.

Deneme

Davranışa neden olan bir öncül (uyaran/ayırt edici uyaran), davranış ve davranışın sonucunun oluşturduğu bütündür. Örneğin öğretmenin bireye “kırmızıyı göster” (ayırt edici uyaran) diye sorması, bireyin kırmızıyı göstermesi (davranış), öğretmenin öğrenciye “aferin” diyerek pekiştirmesi (davranışın sonucu) bir arada bir denemeyi oluşturur.

İpucu

Bireye bir beceriyi öğretirken doğru tepki vermesini sağlamak amacıyla nasıl davranacağı ve ne yapacağı konusunda hatırlatma yapmaktır. İpuçlarını birey üzerinde en fazla kontrol sağlayandan en az sağlayana doğru sıralayacak olursak;

Fiziksel ipucu: Bireyin beceriyi gerçekleştirmesi için ona fiziksel olarak yardımda bulunmaktır. Örneğin, koluna dokunma, elini ittirme, arkasına geçerek dirseğinden ittirme, elinin üstünden tutma gibi dokunma.

Model ipucu: Model olma bireyin bir başkasını gözleyerek, taklit ederek öğrenmesi için bir beceriyi canlandırmaktır. Bireyin yapmasını istediğiniz becerinin aynısı siz yaparak ona gösterdiğinizde, ona model olmuş olursunuz. 

Görsel ipucu: Genellikle resim ya da fotoğraf kullanılarak becerinin nasıl gerçekleştiğinin gösterildiği ipucu türüdür. Beceriyi anlatan görsel bireye gösterilir.

Sözel ipucu: Sözel ipucu bireye beceriyi nasıl yapacağına ilişkin sözel açıklama yapılmasıdır. Örneğine bireye “Kutuyu aç” diyerek ipucu sunabilirsiniz. 

Jestsel ipucu: İşaret ipucu olarak da bilinen jestsel ipucu bieyin dikkatini bir şeye çekmek üzere jest ve mimiklerin kullanılmasıdır. Genelde sözel ipucuyla birlikte kullanılır. Örneğin öğretime başlarken koltuktaki kutuyu gözlerinizle işaret ederek “al” diyebilirsiniz.

Pekiştirme

Bir davranışın ardından ortama hoşa giden bir uyaran eklenmesi (olumlu pekiştirme) ya da itici bir uyaranın kaldırılması (olumsuz pekiştirme) yoluyla o davranışın gerçekleşme olasılığını ve sıklığını arttırma sürecidir. Burada olumlu pekiştirme durumunda ortama eklenen hoşa giden uyarana ise pekiştireç adı verilir.

Pekiştireç Türleri

Birincil pekiştireçler: Herhangi bir öğrenme ya da koşullanma olmadan bireyin yaşamsal gereksinimlerini karşılayan, hoşa giden pekiştireçlerdir. Yiyecek, içecekler bunlara örnektir.

İkincil pekiştireçler: Bireyin yaşamsal gereksinimlerini karşılamaya yönelik olmayan, öğrenme sonucunda hoşa gitme etkisi oluşan pekiştireçlerdir. Tablet, top, oyuncak gibi nesne pekiştireçleri, film izleme gibi etkinlik pekiştireçleri, çak yapma, aferin deme gibi sosyal pekiştireçler, para ya da kupon kazanma gibi sembol pekiştireçler bunlara örnektir.

Beceri Analizi

Beceriler, ya tek bir basamağı olan, başlangıcı ve sona erişi kolayca ayırt edilebilen tek basamaklı davranışlardan oluşur ya da birden fazla tek basamaklı davranışın art arda gelerek oluşturduğu zincirleme becerilerden oluşur.

Beceri analizi zincirleme becerilerin öğretiminde becerilerin küçük basamaklara bölünmesidir.

Davranışı Kayıt Teknikleri

Artırmak ya da azaltmak istediğimiz davranışları öğretim sürecinde izleyebilmek için kaydetmemiz gerekir. Davranış kayıt tekniklerinden en sık kullanılanları olay kaydı, süre kaydı ve bekleme süresi kaydı tekniğidir.

Olay kaydı: Başlangıcı ve bitişi ayırt edilebilen (parmak kaldırma, selam verme, izin isteme gibi) davranışları sayarak kaydetme tekniğidir. Eğer davranış 10 saniye sürüyorsa ya da çok sık meydana geliyorsa olay kaydı tekniği uygun değildir. Bu durumda davranışı saymak yerine süreyi ölçmek gerekir.

Süre kaydı: Hedef davranışın ne kadar sürdüğünü belirlemek için kullanılır. Süre kaydı tekniğinde en sağlıklı yöntem kronometre kullanmaktır. Video kaydıyla da süre tutulabilir. Örneğin derste etkinlikle uğraşma süresini artırmak istiyorsanız her bir denemede bireyin etkinlikle uğraşma süresini kaydedebilirsiniz.

Bekleme süresi kaydı: Bazı durumlarda davranışın bir uyaranla başlaması ya da tamamlanması arasında geçen süre kaydedilir. Bu durumda bekleme süresi kaydı tekniği kullanılır. Örneğin öğretmenin bireye “yerine otur” dedikten sonra bireyin ne kadar süre sonra oturduğu kaydedilir. Bu süre azaltılarak uygun davranış kazandırılabilir.

Uygun Davranışların Artırılması

Uygun davranışları arttırmada pekiştirme yöntemi kullanılır. Bunun için öncelikle birey için gerçekten etkili olan pekiştireçler belirlenmelidir. Etkili pekiştireç belirleme detaylarına aşağıda verilen kaynaklardan erişebilirsiniz. Etkili pekiştireçler belirlendikten sonra hedef davranışı belirleyip, ipuçları kullanarak bireyin doğru davranışlarını pekiştirebilirsiniz. Artırılmak istenen davranış kazanılmaya başlandıktan sonra pekiştirmeyi silikleştirme aşamasına geçmelisiniz. Pekiştireç silikleştirme olarak da adlandırılan bu süreçte pekiştirecin yoğunluğunu ya da sıklığını seyrekleştirerek pekiştireci yavaş yavaş ortadan kaldırmalısınız. Bu silikleştirme süreci belli bir sistematikle uygulanmalıdır. Detaylar için aşağıdaki kaynaklara ulaşınız.

Uygun Olmayan Davranışların Azaltılması

Uygun olmayan davranışların azaltılmasında kullanılan yöntemlerden en ılımlı olandan en az ılımlı olana doğru şekildedir:

Bu yöntemler arasında en yaygın kullanılan ayrımlı pekiştirmedir. Bu başlıkta bu yöntem kısaca özetlenecektir. Diğer yöntemler ve detaylar için aşağıdaki kaynaklardan yararlanabilirsiniz.

Ayrımlı Pekiştirme

Ayrımlı pekiştirmede ya davranış uygun ayırt edici uyaran izlendiğinde pekiştirilir ya da uygulamada diğer davranışlar görmezden gelinerek sadece bir hedef davranış pekiştirilir. Ayrımlı pekiştirmenin 5 türü vardır:

1.Diğer Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi: Belirlenen bir zaman diliminde uygun olmayan davranışın hiç oluşmaması durumunda süre sonunda bireyin pekiştirilmesidir.

2.Karşıt Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi: Fiziksel olarak uygun olmayan davranışla aynı anda yapılamayacak olan davranışların pekiştirilmesidir. Örneğin elleriyle sürekli masaya vuran çocuğun çiçek olma (kollarını bağlama) davranışı pekiştirilir.

3.Alternatif Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi: Azaltılması hedeflenen davranışın daha uygun bir biçiminin pekiştirilmesidir. Örneğin sınıfta sıra arkadaşıyla tartışan çocuğun sıra arkadaşıyla iş birliği içinde bir etkinlikle görevlendirilmesiyle tartışmayı bu etkinlik içinde yapması, bu tartışmanın görmezden gelinerek iş birliği içinde çalışma davranışının pekiştirilmesidir.

4.Seyrek Yapılan Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi: Normalde yapılması gerektiğinden daha sık yapılan davranışların seyrek yapıldığında pekiştirilmesidir. Örneğin sürekli parmak kaldıran bir çocuğun bu davranışı azaltılırken; 5 dakikada 10 kez parmak kaldıran çocuğun, 5 dakikada 3 kez parmak kaldırması pekiştirilebilir.

5.Sık Yapılan Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi: Bireyin repertuarında bulunan ancak yeterli sıklıkta ortaya çıkmayan davranışların sık (yüksek oranda) yapıldığında  pekiştirilmesidir.