BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR
Ayrık Denemelerle Öğretim
Ayrık denemelerle öğretim davranışın öncülü, davranış ve davranışın sonucundan oluşan denemelerin art arda sunulmasıyla istenen davranışın öğretilmesi sürecidir. Daha çok becerilerin küçük parçalara ayrıldığı öğretimlerde adım adım uygulanır.
Söz edilen ayrık deneme öncül (uyaran)-davranış-sonuç üçlüsünün oluşturduğu davranış setidir.
Ayrık denemeler sistematik ve planlı bir şekilde uygulanır, doğru tepkiler ipuçlarıyla kontrol edilir. Doğru tepkilerin pekiştirildiği, yanlış tepkilerin düzeltildiği etkili bir uygulamadır.
Art arda yapılan denemeler arasında 3-5 saniye beklenir. Bu süreye denemeler arası süre adı verilir. Bir ayrık deneme şeması şu şekildedir:
Davranışın sonucu tepkiye göre değişir. Doğru tepki pekiştirilir, yanlış tepki düzeltilir.
Doğal Öğretim Yöntemleri
Otizmli bireylere beceri ve kavram öğretiminde doğal ortamda kullanılan yöntemlerdir. Doğal öğretim yöntemleri *fırsat öğretimi, *gömülü öğretim, *doğal bekleme süreli öğretim, *talep etme model olma, *söyleşiye dayalı öğretim ve *geçiş-merkezli öğretimdir. Bunlar arasında en sık kullanılanlar fırsat öğretimi ve gömülü öğretimdir.
Fırsat Öğretimi
Fırsat öğretimi çocuğa daha üst dil becerilerini kazandırmada kullanılan bir stratejidir. Fırsat öğretiminin 5 basamağı bulunur:
1.Çevreyi düzenle
Çocuğun iletişim başlatması için çevreyi düzenleyin. Ortama ilgisini çekebilecek nesne, ses, ışık vb. uyaranlar bırakın. Ardından çocuğu gözlemleyin. Çıkaracağı bir ses bir hareket bir bakış için bekleyin.
2.Katıl
Çocuğun baktığı şeye bakarak, baktığı şeyin adını söyleyerek, gösterdiği şeyle ilgili soru sorarak ya da yorum yaparak çocuğun başlattığı etkileşime katılın.
3.Bekle
Tepki vermesi için çocuğa fırsat tanıyın. Örneğin baktığı şeyin adını söylerse yani doğru tepki verirse pekiştirin. Kelimenin tamamını söyleyemezse doğru kelimeyi söyleyerek yanıtını genişletin ve nesneyi ona verin.
4.Destekle
Eğer tepki vermezse ya da yanlış tepki verirse çocuğa yardım sağlayın. İpucu sunun, soru sorun, cevaba model olun.
5.Onayla
Çocuk doğru yanıt verirse yanıtını genişletin ve nesneyi ona verin. Eğer tepki vermezse ya da yanlış tepki verirse doğru yanıta model olun. Söylediğini genişletin ve ödüllendirin.
Gömülü Öğretim
Öğretimin günlük rutinler, etkinler ve geçişlere gömülmesidir. Gömülü öğretim ilk olarak bireyin öncelikli gereksinimlerine dayalı öğretilecek davranış ya da beceri belirlenir. Ardından birey için en uygun ipucu belirlenir. Öğretim gerçekleşeceği ortamlar, etkinlikler ve rutinler belirlenir. Gerekli durumlarda ortam ve materyallerde düzenlemeler yapılır. Gömülü öğretim sürecinde mümkün olduğunca rutinlerin ve etkinliklerin doğası ve sırası bozulmamalıdır. Gün içinde hangi etkinlikte kaç deneme olacağı ve hedef davranışın istenen düzeyde sergilenmesi için bir ölçüt belirlenmelidir. Daha sonra gömülü öğretim esnasında kullanılacak yönteme karar verilmelidir. Bu sayfada anlatılan yöntemler ya da tepki ipucu yöntemleri kullanılabilir.
En önemli özelliği öğretim süreci birey için keyifli, anlamlı ve ilginçtir. Örneğin ev ortamında uyanma, elini yüzünü yıkama, tuvalete gitme, kahvaltı yapma günlük rutinlerdir. Bu rutinlerde günaydın deme (sosyal beceri), tuvaletini yapma (özbakım becerisi), giysi çıkarma katlama (özbakım becerisi), giysinin rengi hakkında konuşma (renk kavramı) çalışılabilirsiniz.
Video Model ile Öğretim
Otizmli bireylerin öğretiminde görsel uyaranlar çok önemlidir. Birden fazla duyuya hitap eden, özellikle görerek öğrenme en kalıcı öğrenme türüdür. Video model ile öğretimde öğretilecek bir beceri bir model tarafından sergilenerek video kaydına alınır. Video model ile öğretim basamakları şu şekildedir:
1. Çalışılacak beceriyi belirleme
2. Gerekli donanımı belirleme ve toplama (iPad, bilgisayar, akıllı cep telefonu)
3. Çalışılacak beceri için beceri analizi yapma
4. Video filmini kaydetme/Öğretim videosunu hazırlama
5. Hazırlanan videoyu çocuğa izletme
6. İzlediği videoyu gerçekleştirmesi için çocuğa fırsat verme
Video model ile öğretimde farklı bakış açılarından çekim yapılabilir. Sıklıkla kişinin kendi bakış açısı ya da üçüncü kişi bakış açısıyla karşıdan çekip yapılır. Daha sonra bu video kaydı bireye izletilir, izledikten sonra becerinin aynısını yapması bireyden istenir. Bu öğretimde kişi model ipucunu videodan izler.
Video çekiminde dikkat edilecekler
Model beceri analizine uygun olarak her basamağı açık ve net bir şekilde gösterecek şekilde beceriyi gerçekleştirmelidir.
Video çok hızlı ya da çok yavaş olmamalıdır. Beceriyi uygun bir hızda sergileyerek video çekilmelidir.
Çekim açısına seçtiğiniz beceriye göre karar verebilirsiniz. Örneğin el yıkama becerisinden kişinin kendi gözünden bakmak çok iyi olabilir ama giyinme becerilerinden karşıdan çekim daha uygun olacaktır.
Sosyal Öyküler ile Öğretim
Sosyal öyküler otizmli bireylere sosyal durumları açıklamak, sosyal becerileri öğretmek ve karşılaştıkları sosyal durumlara uygun tepkide bulunmalarını sağlamak amacıyla belirli bir formatta, bilgiyi doğrudan ve kolay anlaşılır bir biçimde sunan, kısa öykülerdir.
Bir sosyal öykünün hazırlanması sürecinde dikkat edilecek özellikler;
Sosyal öykü bilgiyi doğru bir biçimde ve uygun ses tonuyla okunmalıdır.
Sosyal öykü yazılırken öğretilmek istenen davranışa ilişkin her türlü bilgi toplanmalı ve katılımcının anlamasını kolaylaştırabilecek her türlü ayrıntı dikkate alınmalıdır.
Sosyal öyküde giriş, gelişme ve sonuç bölümü olmalıdır.
Sosyal öykünün uzunluğu ve karmaşıklığı öğretim yapılacak kişiye özel olmalıdır.
Sosyal öyküler kişinin yaşına ve öğrenme düzeyine uygun yazılmalı, cümleler kısa ve sınırlı sayıda olmalıdır.
Sosyal öyküde hedef davranışı anlatan görseller kullanılmalıdır.
Bir sosyal öykü ne, nerede, nasıl, neden, ne zaman, kim (5N1K) sorularının yanıtlarını içermelidir.
Sosyal öykü 1. tekil ya da 3.tekil şahıs bakış açısıyla yazılmalıdır.
Bir sosyal öykü her zaman betimleyici cümleleri içermelidir, buna ek olarak diğer cümle çeşitleri de bir sosyal öyküde yer alabilir.
Sosyal öyküde yer alan cümle türlerinin oranlarına dikkat edilmelidir.
Sosyal öykü bireyin ilgi ve gereksinimlerine uygun olmalı ve doğru yazılmalıdır.
Öyküye uygun bir başlık konulmalıdır.
Sosyal öyküler; a) betimleyici, b) yansıtıcı, c) yönlendirici, d) doğrulayıcı, e) kontrol cümlesi, f) işbirlikçi cümle ve g) parçalı cümle olmak üzere yedi çeşit cümleden oluşmaktadır. Bir sosyal öyküde betimleyici cümleler mutlaka bulunmalıdır; ancak diğer cümle çeşitlerinin kullanımı uygulamacının tercihine ve öğretim amacına bağlıdır.
Betimleyici cümle: Kişiyle, etkinlikle, beceriyle ya da genel bir kavramın içeriğiyle ilgili bilgi verir. Örneğin “Bazen annemle birlikte dışarı çıkarız.”
Yansıtıcı cümle: Katılımcının dışındaki kişilerin hedeflenen beceriyle ilgili duygularının, düşüncelerinin, inançlarının ve görüşlerinin aktarıldığı cümledir. Örneğin “Ödevlerimi yaparsam annem ve babam çok mutlu olurlar.”
Yönlendirici cümle: Katılımcıdan sergilemesi beklenen uygun tepkinin tanımlandığı cümledir. Cümlede “Yapmaya çalışacağım” ya da “yapmam gerekir” gibi ifadeler kullanılır. Örneğin “Sabah uyandığımda ellerimi yıkamam gerekir.”
Doğrulayıcı cümle: Bir konuyla ilgili genel geçer ifadeleri içeren cümledir. Öykü içinde diğer cümleleri takiben yazılır. Örneğin “Tanıdıklarıma selam vermek güzel bir davranıştır.”
Kontrol cümlesi: Katılımcının beceriyi öykü içerisinde hatırlaması için kendisi tarafından ifade edilen cümledir. Örneğin “Yemekten önce ellerimi yıkamam gerektiğini hatırlamaya çalışacağım.”
İşbirlikçi cümle: Beceriyi öğrenme sürecinde çevredeki kişilerin nasıl yardım edeceğini ifade eder. Örneğin “Öğretmenim dişlerimi fırçalamam konusunda bana yardım eder.”
Parçalı cümle: Öyküde geçen cümlelerden birisinin boş bırakılarak yazıldığı cümledir. Bu cümlenin boşluk bırakılan kısmının katılımcı tarafından tahmin edilmesi amaçlanır. Örneğin; “Doğruyu söylemek………….. bir davranıştır.”
Bir sosyal öykünün nasıl yazılacağını ve örnek bir sosyal öyküyü incelemek için Metehan Kutlu’nun doktora tezini YÖK ulusal tez merkezinden indirerek inceleyebilirsiniz.
Tez Adı: Otizmli bireylere yabancı kişilerden korunma becerilerinin öğretiminde sosyal öykülerin yalnız sunumuyla video modelle birlikte sunulmasının karşılaştırılması
Tez Numarası: 432438
Yararlanılan Kaynaklar
KİTAP ADI: Otistik Çocuklar İçin Davranışsal Eğitim Programı
YAZARLAR: Gönül Kırcaali-İftar, Burcu Ülke-Kürkçüoğlu, Onur Kurt
YAYIN EVİ: Anı Yayıncılık
KİTAP ADI: Autism Spectrum Disorder: The Complete Guide to Understanding Autism
YAZARLAR: Chantal Sicila-Kira
YAYIN EVİ: Autism Society of America
KİTAP ADI: Autism Spectrum Disorder: Identification, Education and Treatment
YAZARLAR: Dianne Zager, David F. Cihak, Angi Stone-MacDonald
YAYIN EVİ: Routledge
KİTAP ADI: Applied Behaviour Analysis
YAZARLAR: John O. Cooper, Timothy E. Heron, William L. Heward
YAYIN EVİ: Prentice Hall
MAKALELER
Otizm Spektrum Bozukluğu ve Video Modelle Öğretim
Derya Genç.-Tosun & Onur Kurt
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/159085
Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylere Yönelik Kapsamlı Uygulamalar
Onur Kurt & Ayşe Büşra Subaşı Yurtçu
https://app.trdizin.gov.tr/publication/paper/detail/TWpVME5URXdNQT09
Otistik Çocuklar İçin Davranışsal Eğitim Programı (OÇİDEP) Ev Uygulamasının Bir Çocukla İncelenmesi
Yeşim Güleç-Aslan, Gönül Kırcaali-İftar ve Yıldız Uzuner
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/159155
